در این مقاله ضمن معرفی چند نوع از گیاهان مناطق بیابانی و خشک به نقش و کاربردشان در معماری و منظرسازی فضای سبز میپردازیم.تعدادی از گیاهان شاخص در این زمینه عبارتند از :

گز 

گز با نام علمی .Tamarix sp از خانواده Tamaricaceae و از رده Dicotyledones می باشد.گزها به علت فرم ظاهري تاج ، رنگ برگها ، ساقه و سوزني شكل بودن برگها ، به سرو بيابان معروف هستند.گزها به طور عمده در عرصه نمكزارها و بستر آبراهه ها و رودخانه ها رشد و نمو مي كنند.اين درختچه ها به خشكي و شوري مقاوم بوده و با شرايط سخت بياباني سازگاري دارند.

ريخت شناسي

گزها گياهاني درختچه اي و يا درختي با ساقه اصلي و يا چنگالي و برگهاي متنوع به اشكال مختلف غلافي ، سوزني شكل و فلس مانند هستند.شاخه هاي اين گياه راست ، محكم با بافت خشن مي باشند.

فنولوژي

گزها هميشه سبز هستند.ساقه هاي جوان اين گياهان از فروردين ماه شروع به رشد نموده و برگ هاي سوزني جديد آنها نيز در همين زمان ظاهر مي شوند.گل ها به طور معمول در بهار ظاهر شده و گرده افشاني توسط حشرات جمع كننده گرده يا گرده خوار انجام مي شود.ميوه ا لوان اين گياهان در پاييز ظاهر مي شوند و سپس بذر دهي آغاز مي شود.

نياز هاي اكولوژيكي

گزها اغلب در اقليم خشك و نيمه خشك در كنار آبهاي شور ، بستر آبراهه ها و رودخانه ها و زمين هاي شور مي رويند.زمين هاي شور كه خاك مرطوب داشته مانند سواحل درياچه ها ويا تحت تاثير جريانات فصلي رودخانه ها و آبراهه ها هستند از جمله رويشگاههاي اصلي گزها در ايران محسوب مي شوند.در بستر آبراهه ها شاخه هاي فرعي آنها رشد و نمو ميكنند.در دشتهاي متشكل از آبرفتهاي بادبزني و داراي مسيل هلي كم با خاك شني سنگريزه دار و در دشتهاي سيلابي داراي خاكهاي رسوبي عميق يا نيمه عميق شور و مرطوب داراي بافت سبك تا سنگين نيز اين گياهان ديده مي شوند.گزها عموما از خط همباران 60 ميليمتر به بالا ديده مي شوند.گزها معمولا در طبيعت با گياهان شور پسند همراه هستند از اين رو از آنها ميتوان در معماري فضاي سبز در اراضي شور و مرطوب همراه با ساير گياهان شور پسند به نحو مطلوبي استفاده نمود.

ويژگي هاي منظر

همانطور كه بيان شد گزها به خاطر رنگ و فرم خاص برگها شبيه به درختان سرو هستند.رنگ برگها و ساقه هاي نورسته گزها در بهار سبز روشن ،‌ در تابستان سبز مات ،‌در پاييز سبز تيره و در زمستان به صورت سبز متمايل به قهوه اي است.شاخه هاي اين گياهان به رنگ خاكي تا قهوه اي و به صورت راست و انشعاب دار با بافت خشن بوده و گلبرگ هاي آنها الوان و تا تشكيل ميوه به صورت پايا قابل مشاهده هستند.

******************************************************

سیاه تاغ

سياه تاغ با نام علمی Haloxylon aphyllum از خانواده Chenopodiaceae و در رده Dicotyledones می باشد.سياه تاغ درختچه اي زيبا است كه در شرايط سخت بياباني به خوبي مستقر مي شود.اين گياه به علت دارا بودن انعطاف اكولوژيكي مي تواند به عنوان يكي از عناصر اصلي معماري فضاي سبز در اقليم خشك و نيمه خشك مورد استفاده قرار گيرد.سياه تاغ مي تواند در عرصه شنزارها در دشت ها ، دامنه تپه ها و همچنين در اراضي با بافت سبك تا سنگين بدون نياز آبياري به خوبي مستقر شده و رشد و نمو يابد.

ريخت شناسي

سياه تاغ داراي ساقه اصلي و تاج مشخص است كه ساقه هاي انشعابي آن غالبا از فاصله يك متر ساقه اصلي منشعب شده و به نوبه خود به ساقه هاي فرعي تقسيم مي شوند.ساقه هاي سبز گياهان حالت پريشان و آويخته دارد كه تمام تاج هوايي گياه را در بر گرفته است.بافت گياه چوبي و خشن است و ساقه ها ترد و شكننده هستند. ارتفاع گياه به طور معمول به 2 تا 4 متر ميرسد.پوشش آسمانه آن بين 1 تا 3 متر تغيير مي كند.

فنولوژي

رشد اندامهاي سياه تاغ از اواخر اسفند ماه شروع مي شود و برگ ها و گلهاي آن نيز در فروردين ماه ظاهر ميشوند.اين گياه به طور معمول در صورتي كه به سن 3 سالگي رسيده باشد در اوايل پاييز ميوه مي دهد.ميوه ها گوشتي بوده و بذر در درون آن قرار مي گيرد.در آبان ماه بذر دهي سياه تاغ آغاز مي شود به طوريكه مي توان در اين زمان اقدام به جمع آوري آنها نمود.بذر گياه داراي غشاي نازكي است كه در مراحل اوليه شفاف بوده و 4 تا 5 سال آنرا در بر گرفته است ،‌ به دليل اين ويژگي بذر قادر است توسط باد حمل شده و به اطراف پراكنده شود.سياه تاغ در دي و بهمن ماه به خواب زمستانه مي رود.

نيازهاي اكولوژيكي

اين درختچه در سخت ترين شرايط مناطق خشك بياباني در نواحي كه درجه حرارت آنها در تابستان و زمستان بين50+ و 25- درجه سانتي گراد نوسان دارد رشد نموده و پايداري مي كند به طوري كه اين گياه را ميتوان در همباران 30 تا 170 ميليمتر به صورت كاملا شاداب مشاهده نمود.دامنه ارتفاعي رويشگاه سياه تاغ بين مناطق پايين تر از سطح دريا تا ارتفاع 1800 متري از سطح دريا است.

اين گياه در انواع خاكهاي شور ، خاكهاي شني و ساير خاكها حتي خاكهايي با بافت بسيار سنگين رشد مي كند.سياه تاغ در خاكهاي شور با جذب كلروسديم ميزان نمك را كاهش داده و نم جذب شده به كريستال در ساقه ها و نسوج گياه متبلور مي شود.اما مناسب ترين خاك براي استقرار مناسب سياه تاغ ماسه هاي بادي ، تپه هاي شني در شن زارهاست.بافت خاك در اين تپه ها سبك بوده و گياه قادر است با انتشار ريشه هاي خود از رطوبت موجود در عمق خاك استفاده كافي نموده و رشد و نمو يابد.

پايداري اين درختچه سياه تاغ در شرايط سخت و خشك بياباني مربوط به 2 عامل مهم ، ساختار ريشه اي و ذخيره آب در ساقه هاي سبز رنگ است و برگ هاي سياه تاغ با ايجاد و ساخت ريشه هاي فرعي سطحي مي تواند از مختصر رطوبت موجود در سطح خاك استفاده كند و از طرف ديگر ايجاد ريشه هاي عميق از رطوبت موجود در عمق خاك نيز بهره برداري مي نمايد.چنانچه بذر سياه تاغ در خاك سبك و ماسه اي كاشته شده باشد طول ريشه در سال اول به 5/1 متر و در سال سوم به 5/2 متر ميرسد.افزون بر اين سياه تاغ با جذب رطوبت ، آب را در ساقه هاي سبز خود ذخيره مي كند به طوري كه اگر ساقه هاي سبز جوان تحت فشار قرار گيرند مقدار قابل توجهي آب از آنها خارج مي شود.سياه تاغ با چنين سيستمي بدون اينكه نياز به آبياري داشته باشد با استفاده از ظرفيت هاي محيط به رشد و زندگي خود ادامه مي دهد.

كشت اين درختچه نه تنها منجر به ايجاد ديواري سبز در حاشيه مي شود بلكه به علت گسترده بودن تاج گياه در اثر تهويه هوا ميكرو كليماي ويژه اي ايجاد مي شود كه در پناه آن ساير گياهان كشت شده و يا گياهان مهمان كه بذورشان توسط باد حمل ميگردد به خوبي مي توانند رشد و نمو يابند.با توجه به ويژگي هاي سياه تاغ و توانمندي هاي اكولوژيكي آن مي تواند با تمام گياهان براي منظر سازي و ايجاد چشم اندازهاي سبز به ويژه در حاشيه جاده ها و بزرگراه ها همراه باشد.سياه تاغ به طور معمول در طبيعت همراه با نسي ، دم گاوي ، گز ، پلاس مورچه آفتاب پرست ، قره داغ و... ديده مي شود.

ويژگي هاي منظر

سياه تاغ ظاهرا به سوزني برگ ها و گاهي نيز از دور به بيد مجنون شبيه است.اين حالت به علت فرم شاخه هاي سبز رنگ آن است كه به صورت پريشان و آويخته مي باشند.در هر حال فرم كلي گياه به اشكال نيمكره يا فرم درختچه اي با شاخه هاي جانبي گسترده است و گاهي نيز به صورت چنگالي شكل ديده مي شود.ساقه ها بند بند و برگ ها غالبا متقابل و به هم پيوسته هستند كه در محل بند ها ظاهر مي شوند.گل هاي سياه تاغ به رنگ زرد منفرد روشن و يا منفرد و محور متقابل است كه بر روي محور گل دو برگ فرعي ديده مي شود.پريگون گل از پنج جزءِ به نام پتال تشكيل يافته است كه پس از شكفتن گل به رشد خود ادامه داده و در پشت خود بالي عصايي شكل و عرضي به وجود مي آورد.بخش مياني گل كه پس از رشد بذر را تشكيل مي دهد ، جسم كروي به قطر 3 ميليمتر است كه در اواسط دوره رشد و نمو گياه قسمت فوقاني آن كروي شكل بوده و حاوي مايع شفاف است كه در اين شباهت كاملي به چشم پرندگان دارد.نظر به اينكه ميوه گوشتي گياه در پاييز ظاهر ميشود و تعداد چشمهاي ياد شده بر روي يك درختچه بسيار زياد است به همين دليل سياه تاغ در اين فصل منظر بسيار زيبايي پيدا مي كند.